Trúng phong là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và phương pháp điều trị theo Đông y

Trúng phong là gì? 

Trúng phong là tình trạng cơ thể đột ngột mất ý thức, đi kèm với các triệu chứng như liệt nửa người, méo miệng, mắt lệch, lưỡi cứng, khó phát âm hoặc không thể nói. Tình trạng này thường xuất hiện ở người cao tuổi, người có thể trạng yếu hoặc mắc bệnh huyết áp cao. Bệnh có thể xảy ra bất cứ lúc nào trong năm nhưng thường gặp nhiều hơn vào mùa đông và mùa xuân. Trong Y học hiện đại, trúng phong được gọi là tai biến mạch máu não. Nguyên nhân chủ yếu là do tắc nghẽn mạch máu hoặc xuất huyết não, dẫn đến tổn thương nghiêm trọng hệ thần kinh trung ương.

Trúng phong (tai biến mạch máu não) 

Biểu hiện thường gặp của trúng phong

Dưới đây là một số triệu chứng phổ biến của trúng phong:

- Hôn mê: Một số bệnh nhân rơi vào trạng thái hôn mê ngay từ đầu, trong khi một số khác có thể vẫn tỉnh táo nhưng sau vài ngày mới xuất hiện tình trạng mê man. Ở mức độ nhẹ, người bệnh có thể cảm thấy hoảng loạn, lú lẫn, hay ngủ lịm đi. Trường hợp nặng hơn có thể bất tỉnh hoàn toàn, kèm theo triệu chứng vật vã, nói sảng.

- Liệt nửa người: Người bệnh có thể cảm thấy tê bì, mất cảm giác hoặc suy yếu tay chân ở một bên cơ thể. Nếu nặng hơn, tình trạng liệt có thể xảy ra hoàn toàn. Ban đầu, phần bị liệt mềm nhũn, nhưng sau một thời gian có thể bị co cứng, gây khó khăn trong việc cử động các ngón tay và chân.

- Méo miệng, lệch lưỡi: Một số bệnh nhân gặp tình trạng méo miệng, lưỡi lệch, chảy nước dãi, khó khăn khi ăn uống, thức ăn dễ bị rơi ra ngoài.

- Khó nói hoặc mất tiếng: Người bệnh có thể nói lắp, nói ngọng, cảm giác lưỡi cứng đờ. Trường hợp nặng có thể mất hoàn toàn khả năng nói, nhưng sau một thời gian có thể dần phục hồi.

Một số triệu chứng của trúng phong 

Phân loại chứng trạng theo Đông y

Theo sách Kim Quỹ Yếu Lược, trúng phong được chia thành nhiều mức độ từ nhẹ đến nặng, tùy thuộc vào mức độ xâm nhập của bệnh tà vào cơ thể:

- Nếu bệnh chỉ ảnh hưởng đến các lạc mạch, bệnh nhân sẽ có cảm giác tê bì.

- Nếu tà phạm vào kinh mạch, người bệnh sẽ thấy nặng nề, khó cử động.

- Khi tà nhập vào tạng phủ, bệnh nhân có thể hôn mê, lưỡi cứng, miệng sùi bọt mép.

Dựa vào triệu chứng, Đông y chia trúng phong thành hai thể bệnh chính:

- Chứng bế:

+ Triệu chứng: Hai bàn tay nắm chặt, hàm răng nghiến chặt, thở khò khè, mặt đỏ, lưỡi có rêu vàng nhớt. Nếu thuộc thể âm chứng, bệnh nhân sẽ nằm yên, không vật vã, lưỡi có rêu trắng, mạch trầm và hoãn.

+ Điều trị: Tập trung vào việc khứ tà, khai khiếu, giúp tỉnh thần và hỗ trợ chính khí.

- Chứng thoát:

+ Triệu chứng: Người bệnh nhắm mắt, miệng há, hơi thở yếu, tay chân duỗi ra, da mặt đỏ hoặc tái nhợt, cơ thể lạnh, mồ hôi ra thành giọt, lưỡi có rêu trắng trơn, mạch yếu. Đây là dấu hiệu nguy hiểm, cho thấy dương khí đang suy kiệt.

+ Điều trị: Cần cấp cứu nhanh chóng, bổ sung dương khí để giữ sinh mệnh.

Nguyên tắc điều trị trúng phong theo Đông y

Do bệnh xảy ra đột ngột và diễn biến nhanh, việc điều trị cần ưu tiên giải quyết các triệu chứng cấp tính trước. Đông y sử dụng các phương pháp như bình can, tức phong, hóa đờm, hoạt huyết, khai khiếu, thông kinh lạc để điều trị. Khi bệnh chuyển sang giai đoạn phục hồi, việc kết hợp giữa bổ chính khí, dưỡng âm, tức phong, hoạt huyết sẽ giúp bệnh nhân hồi phục tốt hơn.

Trong thực hành lâm sàng, thường gặp các hội chứng sau:

1. Bài thuốc trị Phong đờm ứ huyết

- Triệu chứng: Liệt nửa người, méo miệng, lệch lưỡi, lưỡi cứng, khó nói, giảm cảm giác ở một bên cơ thể, hoa mắt, chóng mặt. Lưỡi nhạt màu, rêu lưỡi trắng nhạt hoặc trắng nhờn, mạch Huyền Hoạt.

- Phương pháp điều trị: Hoạt huyết, hóa ứ, thông kinh lạc.

- Bài thuốc: Hóa Đờm Thông Lạc Thang, gồm các vị:

Bán hạ                                                                         Phục linh

Bạch truật                                                                    Nam tinh

Trúc hoàng                                                                 Thiên ma

Hương phụ                                                                 Đan sâm

Đại hoàng

- Gia giảm theo tình trạng bệnh:

+ Nếu huyết ứ nhiều, lưỡi tím tái hoặc xuất hiện điểm ứ huyết, thêm Đào nhân, Hồng hoa, Xích thược để hoạt huyết, hóa ứ.

+ Nếu rêu lưỡi vàng, nhớt, cảm giác phiền táo, bứt rứt, có dấu hiệu nhiệt, thêm Hoàng cầm, Chi tử để thanh nhiệt, tả hỏa.

+ Nếu hoa mắt, đau đầu, thêm Cúc hoa, Hạ khô thảo để bình Can, tức phong.

2. Bài thuốc trị can dương thịnh

- Triệu chứng: Liệt nửa người, tê bì, cứng lưỡi, khó nói hoặc mất tiếng, méo miệng, chóng mặt, đau đầu, mặt và mắt đỏ, miệng đắng, họng khô, tâm trạng dễ kích động, bứt rứt, nước tiểu sẫm màu, táo bón. Lưỡi đỏ hoặc đỏ tím, rêu lưỡi vàng nhạt, mạch Huyền có lực.

- Phương pháp điều trị: Bình Can, tả hỏa, thông kinh lạc.

- Bài thuốc: Thiên Ma Câu Đằng Ẩm, gồm các vị thuốc:

Thiên ma                                             (8-12g)                         Câu đằng                                 (12-16g)

Thạch quyết minh                               (20-30g)                       Chi tử                                      (8-12g)

Hoàng cầm                                          (8-12g)                        Ngưu tất                                  (8-12g)

Ích mẫu                                               (12-16g)                       Thục địa                                  (20-30g)

Dạ giao đằng                                       (12-20g)                       Bạch linh                                 (12-20g)

Gia giảm theo triệu chứng:

- Chóng mặt, đau đầu: Thêm Cúc hoa, Tang diệp.

- Tâm phiền, dễ cáu gắt: Thêm Đơn bì, Bạch thược.

- Táo bón: Thêm Đại hoàng.

Nếu có triệu chứng hoảng hốt, hôn mê do phong hỏa bốc lên, tà khí từ kinh lạc nhập vào tạng phủ, nên dùng Ngưu Hoàng Thanh Tâm Hoàn hoặc An Cung Ngưu Hoàng Hoàn để khai khiếu, tỉnh thần.

Nếu phong hỏa kết hợp với huyết nghịch, cần áp dụng phép lương huyết, giáng nghịch để đưa huyết xuống.

Bài thuốc Thiên Ma Cẩu Đằng Ẩm 

3. Bài thuốc trị thể đờm nhiệt

- Triệu chứng: Liệt nửa người, mắt lệch, méo miệng, khó nói hoặc mất tiếng, giảm cảm giác ở một bên cơ thể, bụng đầy trướng, đại tiện táo bón, chóng mặt, hoa mắt, khạc đờm hoặc có nhiều đờm, lưỡi đỏ tối hoặc nhạt, rêu lưỡi vàng hoặc vàng nhớt. Mạch Huyền Hoạt hoặc Huyền Hoạt mà Đại.

- Phương pháp điều trị: Hóa đờm, thông phủ.

- Bài thuốc: Tiểu Thừa Khí Thang, gồm các vị:

Đại hoàng                                            Mang tiêu

Quát lâu                                               Nam tinh

Đan sâm

- Gia giảm theo triệu chứng:

+ Nếu lưỡi vàng nhớt, mạch Huyền Hoạt, táo bón nhiều: Thêm Chi tử, Hoàng cầm để thanh nhiệt.

+ Người cao tuổi, thể trạng suy yếu, tân dịch hao tổn: Bổ sung Sinh địa, Mạch môn, Huyền sâm để dưỡng âm.

+ Nếu táo bón kéo dài, không đi tiêu được, đờm nhiệt tích trệ gây bứt rứt, lúc tỉnh lúc mê, nói sảng – đây là dấu hiệu trọc khí chưa được loại bỏ, khí huyết bốc lên xâm nhập não, gây phong trúng tạng phủ. Khi đó, cần áp dụng phương pháp thông hạ để đào thải tà khí.

4. Bài thuốc trị thể khí hư huyết ứ

Triệu chứng: Liệt nửa người, méo miệng, lưỡi lệch, khó nói hoặc mất khả năng nói, giảm cảm giác một bên cơ thể, sắc mặt xám xịt, hơi thở ngắn, cơ thể suy nhược, chảy nước dãi, tự đổ mồ hôi, hồi hộp, tiêu lỏng, tay chân phù nề. Lưỡi nhạt tối, rêu lưỡi trắng hoặc trắng nhạt. Mạch Trầm Tế, Tế Sác hoặc Tế Huyền.

Phương pháp điều trị: Bổ khí, hoạt huyết, tăng cường chính khí, loại trừ tà khí.

Bài thuốc: Bổ Dương Hoàn Ngũ Thang, gia giảm theo triệu chứng:

Hoàng kỳ                                            40g                  Đương quy vĩ                          6g

Xích thược                                          4g                   Xuyên khung                           3g

Đào nhân                                             6g                   Hồng hoa                                3g

Địa long                                              3g

- Gia giảm thêm các vị:

+ Khó nói: Thêm Viễn chí, Thạch xương bồ, Uất kim để hóa đờm, khai khiếu.

+ Hồi hộp, khó thở: Bổ sung Quế chi, Chích cam thảo để ôn kinh, thông dương.

+ Tay chân tê bì: Thêm Mộc qua, Thân cân thảo, Phòng kỷ để thư cân, hoạt lạc.

+ Tê bì chi trên: Gia thêm Quế chi để thông lạc.

+ Yếu chi dưới, thiếu sức: Bổ sung Tục đoạn, Tang ký sinh, Đỗ trọng, Ngưu tất để mạnh gân cốt.

+ Tiểu không tự chủ: Dùng Tang phiêu tiêu, Ích trí nhân để ôn thận, cố sáp.

+ Huyết ứ nặng: Kết hợp Nga truật, Thủy điệt, Quỷ tiễn vũ, Kê huyết đằng để phá huyết, thông kinh lạc.

Bài thuốc Bổ Dương Hoàn Ngũ Thang 

5. Bài thuốc trị thể âm hư phong động

- Triệu chứng: Bị liệt nửa người, méo miệng, lưỡi cứng gây khó khăn trong việc nói chuyện hoặc không thể nói được, tê bì một bên cơ thể, bứt rứt không yên, mất ngủ, chóng mặt, ù tai, cảm giác nóng ở lòng bàn tay, bàn chân, lưỡi đỏ sẫm hoặc tối, rêu lưỡi ít hoặc không có, mạch Tế Huyền hoặc Tế Huyền Sác.

- Phương pháp điều trị: Bổ dưỡng Can Thận, kiềm chế dương khí, bình phong tức động.

- Bài thuốc: Trấn Can Tức Phong Thang, gia giảm theo tình trạng:

Bạch thược                                          12g                              Cam thảo                                 6g

Giả thạch                                             12g                              Huyền sâm                              12g

Long cốt                                              20g                              Mẫu lệ                                     20g

Mạch nha                                            10g                              Ngưu tất                                  12g

Thanh hao                                           10g                              Thiên môn                               10g

Xuyên luyện tử                                   10g

- Gia giảm thêm các vị: 

+ Có đờm nhiệt: Thêm Thiên trúc hoàng, Trúc lịch, Bối mẫu để thanh nhiệt, hóa đờm.

+ Tâm phiền, mất ngủ: Bổ sung Hoàng cầm, Sơn chi giúp thanh tâm, trừ phiền.

+ Trấn tâm, an thần: Dùng Dạ giao đằng, Trân châu mẫu.

+ Đau đầu, nặng đầu: Gia thêm Thạch quyết minh, Hạ khô thảo để thanh Can, bình phong.

6. Bài thuốc trị đờm nhiệt nội bế thanh khiếu

- Triệu chứng: Bệnh khởi phát đột ngột, người bệnh rơi vào trạng thái hôn mê, liệt nửa người, ngạt mũi, đờm đặc gây khò khè, tay chân cứng đơ hoặc co giật, cơ thể nóng bừng, cảm giác bứt rứt khó chịu, nhưng tay chân lại lạnh. Một số trường hợp có thể nôn ra máu. Lưỡi đỏ sẫm, rêu lưỡi vàng, nhờn hoặc khô, mạch Huyền Hoạt Sác.

- Phương pháp điều trị: Thanh nhiệt, hóa đờm, làm tỉnh thần trí, khai thông khiếu.

- Bài thuốc: Linh Dương Giác Thang kết hợp An Cung Ngưu Hoàng Hoàn uống hoặc thổi vào mũi.

- Gia giảm theo triệu chứng:

+ Đờm nhiều: Thêm Trúc lịch, Đởm nam tinh giúp hóa đờm hiệu quả.

+ Nhiệt thịnh: Bổ sung Hoàng cầm, Sơn chi tử để thanh nhiệt.

+ Hôn mê sâu: Dùng thêm Uất kim để tỉnh thần, khai khiếu.

7. Bài thuốc trị đờm thấp che lấp tâm khiếu

- Triệu chứng: Bệnh nhân có sẵn nền tảng dương hư, đờm thấp tích tụ bên trong. Khi phát bệnh, xuất hiện tình trạng hôn mê, liệt nửa người, tay chân mềm nhũn, không có cảm giác ấm áp hoặc lạnh, sắc mặt trắng bệch, môi tím tái, đờm dãi nhiều. Lưỡi nhợt màu, rêu trắng nhờn, mạch Trầm Hoạt hoặc Trầm Hoãn.

- Phương pháp điều trị: Ôn dương, hóa đờm, làm tỉnh táo thần trí, khai thông khiếu.

- Bài thuốc: Cổn Đờm Thang kết hợp Tô Hợp Hương Hoàn uống hoặc thổi vào mũi.

- Gia giảm theo tình trạng:

+ Bán hạ, Trần bì, Phục linh: Kiện Tỳ, táo thấp, hóa đờm.

+ Đởm nam tinh, Trúc nhự: Thanh nhiệt, hóa đờm.

+ Thạch xương bồ: Khai khiếu, giúp phục hồi nhận thức.

Đông y có nhiều bài thuốc quý kết hợp các thảo dược giúp hỗ trợ phục hồi sau tai biến 

8. Bài thuốc trị nguyên khí bại thoát, thần minh tán loạn

- Triệu chứng: Người bệnh đột ngột rơi vào trạng thái hôn mê, chân tay mềm nhũn, vã mồ hôi nhiều. Khi bệnh trở nặng, toàn thân lạnh, nặng nề, mất khả năng kiểm soát tiểu tiện và đại tiện. Lưỡi mềm, màu đỏ sẫm, rêu trắng nhờn, mạch Trầm Hoãn hoặc Trầm Vi.

- Phương pháp điều trị: Bổ khí, hồi dương, cố thoát.

- Bài thuốc: Sâm Phụ Thang thành phần chính là Nhân sâm, Phụ tử.

- Gia giảm:

+ Ra mồ hôi nhiều: Thêm Ngô thù du, Hoàng kỳ, Long cốt, Mẫu lệ để thu hãn, cố thoát.

+ Kèm theo huyết ứ: Dùng thêm Đan sâm.

9. Bài thuốc trị trúng phong kinh lạc 

- Phương pháp điều trị:  Dưỡng huyết, khu phong, thông kinh, hoạt lạc.

- Giai đoạn đầu:

- Bài thuốc: Đại Tần Giao Thang hoặc Đại Hoạt Lạc Đơn

Tần giao                                  80g                             Qui đầu                                   40g

Khương hoạt                           40g                              Độc hoạt                                  40g

Bạch chỉ                                  40g                              Bạch thược                              40g

Hoàng cầm                              40g                              Tế tân                                     20g

Thục địa                                  40g                             Bạch truật                                40g

Bạch linh                                 40g                              Xuyên khung                           40g

Cam thảo                                 40g                             Thạch cao                                80g

Gia thêm các vị: 

+ Biến chứng nóng lạnh: Dùng Tiểu Tục Mệnh Thang.

+ Di chứng: Tiếp tục dùng các bài thuốc trên, kết hợp bổ khí, hoạt huyết, thông kinh, hoạt lạc.

- Giai đoạn phục hồi:

Bài thuốc: Bổ Dương Hoàn Ngũ Thang

Hoàng kỳ                                20-120g                      Xuyên khung              4-10g

Qui xuyên                               6-10g                          Đào nhân                                 4-6g

Xích thược                              6-10g                           Hồng hoa                                4-6g

Địa long                                  6-12g

Miệng méo: Áp dụng các biện pháp hỗ trợ phục hồi chức năng.

10. Bài thuốc trị trúng phong tạng phủ

- Bế chứng: Biểu hiện nặng nề do tà khí xâm nhập vào tạng phủ, dẫn đến hôn mê, liệt nửa người, ú ớ, miệng khò khè, khó thở,... 

- Nguyên tắc điều trị: Trừ đờm, khai khiếu.

- Trường hợp Dương bế dùng bài thuốc Chí Bảo Đơn:

Xạ hương                                            7,5g                Chu sa                                     30g

Sừng tê giác                                        30g                 Hùng hoàng                            30g

Đồi mồi                                               30g                 Hổ phách                                 30g

Vàng lá                                                50 lá                Băng phiến                              7,5g

Ngưu hoàng                                        15g                  An tức hương                          45g.

- Âm Bế: Dùng Tô Hợp Hương Hoàn uống cùng Trúc lịch hòa nước gừng tươi:

Chu sa                                                 40g                  Thanh mộc hương                   40g

Dầu tô hợp hương                               40g                  Kha tử nhục                             40g

Tỳ bạt                                                  40g                  Trầm hương                            40g

Sinh hương phụ                                    40g                 Xạ hương                                30g

Tê giác                                                40g                 Đàn hương                               40g

Đinh hương                                         40g                  Băng phiến                               20g

Hàm răng nghiến chặt: Dùng Tam Hỏa Thang.

Trường hợp Chứng thoát: Âm kiệt dương vong, triệu chứng: Bệnh nhân đột ngột gục xuống bất tỉnh, mắt nhắm, miệng há, hơi thở nhẹ qua mũi, không kiểm soát được đại tiểu tiện. Tứ chi lạnh, bàn tay mở rộng, cơ thể vã nhiều mồ hôi, toàn thân và tay chân rũ mềm, lưỡi tê liệt không thể cử động. Mạch yếu, nhỏ hoặc rất khó bắt.

Nguyên tắc điều trị: Hồi dương, cứu thoát.

Bài thuốc: Sâm Phụ Thang:

Nhân sâm                                8-16g                           Phụ tử                                      4-12g

Cách dùng: Sắc riêng Nhân sâm trộn nước sắc Phụ tử uống.

Tạm kết

Bài viết đã giúp bạn tìm hiểu về trúng phong (tai biến mạch máu não). Những bài thuốc trị trúng phong cần căn cứ đến các thể bệnh. Vì vậy, bạn hãy đi thăm khám để xác định đúng thể bệnh và đưa ra phương pháp điều trị phù hợp.